تکم یک عروسک چوبی است که معمولا به قطر 4 سانتی متر ، طول 25 و عرض 12 الی 15 سانتی متر ساخته می شود و آن را آذین می کنند ، این عروسک خاص مراسم نوروز و فرارسیدن بهار در خطه ی آذربایجان است

روی این عروسک چوبین را معمولا با مخمل یا پارچه هایی به رنگ قرمز می پوشانند و آن را با پولک ، زنگونه ، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آیینه تزئین می کنند .

(( تکم )) با قطعات پارچه ای رنگین آذین بندی می شود ومانند گل های بهاری است که هر رنگ آن معنای خاص خود را دارد . رنگ سرخ به معنای شادی و نشاط است . این رنگ در فرهنگ آذربایجان خیلی مورد استفاده قرار می گیرد به طوری که حتی لباس عروس های این خطه در سال های نه چندان دور سرخ رنگ بوده است .

آیین (( تکم )) ( تکم خوانی و تکم گردانی ) عمری دراز در خطه آذربایجان دارد . و متاسفانه مثل بعضی از  آیین های اصیل این مرز و بوم در حال فراموشی است . با نزدیک شدن عید نوروز (( تکم چی )) ها در گوشه و کنار شهر و روستا دیده می شدند . افراد پاکدلی که به نیت خوشحال کردن مردم و یا کسب لقمه نانی برای اهل و عیال خود در کوی و برزن می گشتند و با صدای گرم خود – حتی برای یک لحظه – بر روی لب ها گل لبخند می نشاندند . نکته قابل توجه اینکه در این مراسم معمولا دسته هایی از کودکان در کنار تکم چی قرار  می گرفته و او را خانه به خانه همراهی می‌کردند . عروسک (( تکم )) اغلب به شکل ساده و راحت ساخته می شد به طوری که از تخته یا تکه چوبی مجسمه ای به شکل بز درست کرده و آن را با تکه های پارچه و یا پشم پوشش داده و از گردنش نیز زنگونه ای آویزان می کردند . به شکم بز ، چوب کوچکی را وصل کرده و از سوراخ تخته ای که بز بر رویش قرار می گرفت ، می گذراندند . وقتی چوب بالا و پایین برده می شد ، بز روی تخته به رقص در می آمد . صدای پاهای بز با تخته و زنگونه ، آهنگ دلنوازی را ایجاد می کرد که صدای گرم و دلنشین عروسک گردان با آن همراه می شد .

به کسی که تکم را می رقصاند ، ((تکم چی)) می گفتند که اشعار مخصوص (( تکم )) را با هماهنگی خاص می خواند . عروسک تکم شاید به خودی خود دارای ارزش چندانی نباشد ولی افرادی که به آنها (( تکم خوان )) یا (( تکم گردان ))  می گفتند با خواندن اشعار متناسب با عید و زندگی روز مره مردم هویت خاصی به آن می بخشیدند . در ایام قدیم معمولا تکم خوان ها از کوهستان ها می آمدند و اشعاری را درباره ی نوروز ، زایش و نوزایش می خواندند و علامت مشخصه آن ها نیز همین بز تزئین شده و تکم بوده است .

واژه ی (( تکم )) ( Takam ) از دو بخش (( تکه )) و (( م )) تشکیل شده است (( تکه )) در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکلی است که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محل های معین هدایت می کند و (( م )) ضمیر ملکی اول شخص مفرد است و (( تکم )) به معنای ((بز نر من )) است .

بز در تاریخ خاورمیانه و در تاریخ ایران زمین در اکثر داستان ها آمده و یکی از اساسی ترین مولفه های اسطوره ای و به معنی برکت و زایش است و براساس تصاویر به دست آمده از دل غارها ، از دوران قبل از شهر نشینی هم اهمیت آن شناسایی شده بود . انسان عهد باستان برای رسیدن به پاسخ ها و غلبه بر ترس خود همیشه در ارتباط با اسطوره ها ، آیین هایی را انجام می داده که آیین ((تکم خوانی)) نیز یکی از اشکال نمایشی آن در منطقه آذربایجان محسوب می شود .

تکم خوانی نمایشی عروسکی و یکی از شاخه های فرهنگ شفاهی آذربایجان است که بسیار مورد توجه مردم خصوصاً کودکان قرار می گرفت . این عروسک گردانی و آیین کهن که از جامعه روستایی و کشاورزی سرچشمه گرفته است ، با پیشرفت علم و تکنولوژی ، صنعتی شدن و گسترش شهر نشینی و در نهایت به علت فراهم نبودن بستر ارائه آن ، در حال فراموشی است . تکم گردانان که مژده بهار را می دادند ، مژدگانی می گرفتند ، که به آن (( پای )) یا سهم می گفتند و گرفتن آن را حق خودشان می دانستند .

آیین تکم گردانی با ارزش گذاری مجدد ، بازشناسی و کاربردی کردن آن قابل احیا و گسترش است ولی لازمه این امر آن است که متصدیان امر فرهنگ در جهت احیا آیین و شناساندن آن به مردم بکوشند .

اشعار مذهبی تکم چی :

جناب جبرئیل نامه گتوردی                         جناب جبرئیل نامه آورد

گتوره جگین پیمبره یتوردی                       نامه خود را به پیامبر رسانید

مبارک قوللارین گویه گوتوردی                   و دستان مبارک را رو به آسمان گشود

سزون بو تازه بایزاموز موبارک                  این عید نومبارک باد

آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوزمو بارک            ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد

                                                            ***

امیر المومنین تخته چیخا جاغ                 حضرت امیر المومنین به تخت ولایت خواهد نشست

یزیدون بوینونا نو خدا ووراجاغ              وبر گردن یزید افسار خواهد بست

شیرین شربت سویئرینه آخا جاغ                و به جای آب در رودها شربت های شیرین جاری خواهد شد

سیزون بو تازه ، بایراموز مو بارک        این عید تازه تان مبارک باشد

آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز موبارک       ماهتان ، سالتان ، هفته تان و روزتان مبارک باد

بیزیم یئرده یومورتانی بویارلار              در سرزمین ما تخم مرغ را رنگ می کنند

اونی دو نوب یددی رنگه بویارلار             و آن را به هفت رنگ می آرایند

یددی سینده تحویل اوسته قویارلار          و هر هفت تا را در سفره عید می گذراند

سیزون بوتازه بایراموز موبارک              این عید تازه تان مبارک باشد

آیوز ، ایلوز ، هفتوز ،گونوز موبارک         ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد

تکم‌چی‌ها این اشعار را با چرخاندن و رقصاندن عروسک با صدای دلنشین می‌خواندند ، گاهی عروسک تکم‌چی‌ها به جای بز ، شتر بوده چرا که نشانه و سمبلی از زندگی در طبیعت محسوب می ‌شده‌ است.

اشعار تکم خوانی :

مهمترین بخش آیین تکم گردانی خواندن اشعار آن است . نمایش های آیینی ، ساختار نمایشی محکمی ندارند و ساختار نمایشی آنها بسیار ساده ، صمیمی و روان بوده و بیشتر بیانگر مفاهیم انسانی است .

اشعار تکم خوانی از نظر ساختاری جزء ترانه های عامیانه محسوب می شوند و اوزان و هماهنگی آن با توجه به نیاز و موقعیت های زمانی جابجا و عوض می شود و هر تکم چی یا تکم گردان با آزادی کامل می تواند اشعار این آیین را عوض کند .

اغلب در سالهایی که ایام نوروز با مناسبت های مذهبی همزمان می شد، اشعار تکم خوانی به اشعاری مذهبی تبدیل می شد.

تکم‌چی‌ها این گونه آواز سر می‌دهند :

بو تکه اویون ائدر                          این بز نر بازی می کند

قوردونان قول بویون ائدر               با گرگ همراهی می کند و دست بر گردن او می اندازد

ییغار ایرانین دویوسون                 محصول برنج کل ایران را جمع آوری می کند

چه پیشینین تویون ائدر                 و برای بز غاله اش چشن عروسی به پا می کند

                                      ***

بو تکه آختا تکه                           این بز نر ، بز نر اخته است

بوینوندا وار نو خدا تکه                طنابی بر گردنش بسته شده است

گاه غول اولار ساتیلار                  گاه غلام و برده می شود و به فروش می رسد

گاهدا چتخار تخته تکه                  و گاه پادشاه می شود و بر تخت سلطنت تکیه می کند .

پاداش تکم چی :

تکم‌چی به در هر خانه ای که می‌رود و شعر می‌خواند ، صاحب‌خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شادباش ، خلعت و انعام به او می‌دهد . البته تکم‌چی نیز لزوم دادن انعام را همراه با شعر یادآور می‌شود :

آی تکه مین کندی وار                  بز من ده دارد

کمندی وار کندی وار                    کمند دارد و ده دارد

هر قاپودااویناسا                         جلوی هر دری بر قصد

بیر نلبکی قندی وار                     یک نعلبکی قند پاداش دارد

زمان اجرای تکم خوانی :

تکم خوانی آیینی است که چند روز مانده به چهارشنبه سوری اجرا می شود . براساس رسمی دیرین در خطه آذربایجان در اسفند ماه هر سال جشنی برای استقبال از بهار بر پا می‌شود و معمولاً مردم این جشن‌ ها را از اولین چهارشنبه اسفند ماه معروف به (( یالانچی چارشنبه )) ( چهارشنبه دروغین ) شروع می‌کنند.

دومین چهارشنبه که به ((خبر چی)) معروف است و به سومین چهارشنبه (( کول چارشنبه )) ( چهارشنبه خاکستری ) و به چهارمین چهارشنبه نیز (( گول چارشنبه )) ( چهارشنبه گل ) گفته می‌شود .

تکم چی‌ها و تکم گردانان بین دو چهارشنبه آخر یعنی ((چهارشنبه گل)) و  ((گول چارشنبه))  می‌آیند و اشعارشان را خوانده و مژدگانی عید و آمدن نوروز و فصل بهار را دریافت می کنند .

 باشد که این آیین زیبای تکم‌خوانی در کنار سایر سنن زیبای ما روزی همچون گذشته احیا شوند و نزدیک عید صدای رقص عروسک چوبی بر صفحه تخت ، روحمان را بنوازد .